Neem een willekeurige uitzending van Nieuwsuur of het NPO Journaal en het valt op hoe vooringenomen, gekleurd en stereotiep de berichtgeving vaak is. Zo komen in de Nieuwsuur uitzending van dinsdag 19 mei 2015, gepresenteerd door Astrid Kersseboom en Twan Huys, verschillende items aan bod die verband houden met veiligheid of die als zodanig worden gepresenteerd.

Vluchtelingen en terreurdreiging

Naar aanleiding van een kritisch rapport van de Algemene Rekenkamer over de nadelige gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen die onder het huidige kabinet Rutte bij de Nederlandse veiligheidsdienst AIVD zijn doorgevoerd, interviewde Twan Huys Saskia Stuiveling, president van de Algemene Rekenkamer. Huys brengt de "diepe sporen" die de bezuinigingen volgens het rapport bij de AIVD hebben nagelaten in verband met de terreurdreiging die momenteel uitgaat van jihadistische groeperingen zoals Islamitische Staat (IS). Hij vraagt Stuiveling of de gehavende AIVD überhaupt nog wel onze veiligheid kan garanderen "in een tijd van IS, van jihadisten die terugkomen uit Syrië, van mensen die de Middellandse Zee misschien gaan oversteken en ook hier terechtkomen ..." (minuut 15:08-15:16). In één zin, in één adem worden hier, zonder verdere nuancering, terroristen en jihadisten in dezelfde categorie ondergebracht als de vluchtelingen die de Middellandse Zee proberen over te steken. Deze typering past in de trend die nu al geruime tijd gaande is om migratie als een existentiële bedreiging voor te stellen en, net als de Europese Unie met het Verdrag van Amsterdam (1997) heeft gedaan in haar externe beleid, de omgang met de verschillende beleidsthema's migratie, transnationale misdaad en mensensmokkel institutioneel onder een en dezelfde noemer te brengen.

Fraude onder de hoofddoek

Iets later in dezelfde uitzending komt het op de problemen die zijn gerezen bij de uitbetaling van het zogenaamde Persoonsgebonden Budget (PGB). Vandaag, op 20 mei, zal staatssecretaris van Rijn zich in de Tweede Kamer moeten verantwoorden, en niet voor de eerste keer, voor de omvangrijke problemen die zijn ontstaan bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB), de instantie die verantwoordelijk is voor de uitbetaling van de PGB's, maar die daarin tot op heden nogal ernstig in gebreke is gebleven. Nieuwsuur geeft een kort overzicht van de geschiedenis van het ontstaan van het PGB en van de enorme stijging van het aantal mensen dat van zo'n PGB gebruikmaakt.

Als het komt op allerhande bureautjes die hun diensten in de loop van de jaren zijn gaan aanbieden aan potentiële PGB-houders en op de risico's van het huidige PGB-systeem, merkt een voice-over stem op: "toen bleek dat er ook gefraudeerd kon worden met het PGB" (minuut 23:17-23:20). En wie komen er kort, maar lang genoeg in beeld om een heersende trend kracht bij te zetten? Een paar uit beeld lopende vrouwen met hoofddoeken! Je moet er maar opkomen als je de eindversie van de televisierapportage monteert...

De productie van zondebokken

In een van zijn publicaties uit de jaren negentig van de twintigste eeuw, stelt de Franse socioloog Pierre Bourdieu dat televisie een industrie is die perceptie structureert en organiseert en die wereldbeelden op een specifieke manier presenteert, classificeert en verdeelt. Vanuit deze optiek is ook "het journaal" verre van dat waarvoor velen het nog altijd ten onrechte en in alle naïviteit houden: een weergave van wat er zoal op een dag in de wereld is gebeurd. In plaats daarvan draagt televisie en dus ook het journaal actief bij aan de constructie van de werkelijkheid waarin we leven.

In een zorgvuldige analyse van de Britse reality show Benefits Street - een serie waarin omroepzender Channel 4 inzoomt op wat het presenteert als een van Engeland's "meest van uitkeringen afhankelijke straten" - laat de Britse sociologe Imogen Tyler zien hoe televisie zondebokken produceert voor de ongelijkheden die mede het gevolg zijn van de huidige financieel-economische en politieke crises. Tyler betoogt dat post-industriële arbeidersklassen en minderheidsgroeperingen niet alleen worden geconfronteerd met onzekere arbeidsomstandigheden, verminderde sociale mobiliteit en extreme sociale onzekerheid, maar ook met geradicaliseerde stigmatisering in zowel het dagelijks leven als in het publieke debat.

Series zoals Benefits Street, met, op het hoogtepunt, 6,5 miljoen Britse kijkers, maar ook andere overbekende en kassa-krakende Channel 4 producties zoals Big Fat Gypsy Weddings, leveren een actieve bijdrage aan de tele-visuele productie van zondebokken. Uiteraard hebben we ook in Nederland zulke zondebok-producerende reality series, maar, zoals menig uitzending van het Nederlandse journaal illustreert, hebben we voor die productie al lang geen reality en soap series meer nodig.

Huub van Baar is universitair docent aan de Universiteit van Giessen (Duitsland), research fellow aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in minderheden-, grens- en migratiebeleid in Europa

De kersverse migratienota die de VVD op 22 maart 2015 presenteerde is middelpunt van politieke controverse geworden. Volgens die nota zou de EU alleen nog Europese vluchtelingen moeten opvangen. Vluchtelingen van buiten Europa moeten met Europese steun in de eigen regio worden opgevangen. Dat is niet alleen goedkoper; ze ‘integreren’ daar ook makkelijker vanwege een vergelijkbaar ‘ontwikkelingsniveau’. De Middellandse Zee hoeven ze dan niet over te steken; ze zullen niet verdrinken en mensensmokkelaars en jihadisten wordt een halt toegeroepen.

Om de migratieproblemen te bestrijden moet de EU volgens de nota een uniform asielbeleid voeren en haar buitengrenzen hermetisch sluiten. Het ‘oneigenlijk gebruik’ van het huidige Europese migratiesysteem om vergrijzing tegen te gaan moet stoppen door een Europees puntensysteem voor migranten te introduceren. Hun opleidingsniveau, talenkennis, werkervaring en ‘herkomst’ leveren punten op. Op grond daarvan en afhankelijk van de vraag kunnen overheden migranten tijdelijk legaal toegang tot Europa verlenen. Medewerking van niet-Europese landen aan zo’n systeem moet worden gestimuleerd door voorwaardelijke visaverstrekking, ontwikkelingshulp en handelsverdragen.

Reagerend op de kritiek op de nota stelde VVD fractievoorzitter Zijlstra in het NOS journaal (23-3) dat wie het plan afwijst en geen alternatief biedt, wegloopt voor het probleem van ‘steeds meer vluchtelingen’ en verdrinkingen in de Middellandse Zee. Dat klinkt nobel, maar de VVD biedt alleen schijnoplossingen. Wat zij als nieuw presenteert is al grotendeels realiteit, maar zonder significant resultaat.

Zo’n tachtig procent van de vluchtelingen uit Afrika en het Midden Oosten wordt al in de regio opgevangen. Meer dan drie miljoen Syrische vluchtelingen verblijven in Turkije, Irak, Egypte, Libanon en Jordanië en de drie laatstgenoemde landen bieden al sinds jaar en dag onderdak aan ontheemde Palestijnen. Landen als Kenia, Somalië, Kameroen, Tsjaad, Tanzania en Zuid-Afrika vangen ook veel vluchtelingen op. Dat ‘integratie’ daar vanwege ‘sociale en culturele omstandigheden’ en een gelijk ‘ontwikkelingsniveau’ makkelijker is, zoals de VVD stelt, is een ontkenning van de realiteit van vluchtelingenkampen en de druk die deze uitoefenen op stabielere landen zoals Jordanië.

Ook miskent het de rol die EU lidstaten spelen in voortdurende onderontwikkeling en armoede en in de gebrekkige toegang tot de Europese markt. Zo zijn nog steeds importheffingen van kracht voor de armste landen en wordt de ontwikkeling van een duurzame energie- en arbeidsmarkt aldaar gedwarsboomd door Europees protectionisme. Ook beïnvloedt de dominantie van de mondiale veiligheidsagenda ontwikkelingssamenwerking ten koste van structurele ontwikkeling en armoedebestrijding.

Hulp aan ‘ontwikkelingslanden’ is bovendien al gekoppeld aan voorwaarden migranten terug te nemen en aan de ‘outsourcing’ van de Europese grensbewaking naar Afrikaanse landen. De ‘export’ van asielprocedures heeft ertoe geleid dat landen die het niet zo nauw nemen met mensenrechten verantwoordelijkheden rondom asiel krijgen toebedeeld die de EU niet uit handen zou moeten geven. Nu worden asiel- en visa-aanvragen daar vaak niet op individuele gronden getoetst, maar op die van hun herkomstland en de dreiging die daarvan zou uitgaan. Ook belanden asielzoekers onrechtmatig in detentie. Deze praktijken tasten de geloofwaardigheid van het Europese grensbeleid aan en kunnen als reden worden aangevoerd waarom mensensmokkelaars ‘alternatieven’ blijven aanbieden.

Zulke factoren buiten beeld houdend, stelt de VVD in haar migratienota dat de Europese ‘operaties op de Middellandse Zee verkapte shuttleservices voor migranten’ zijn. Het mededogen met de bootvluchtelingen dat uit de inleiding tot de nota spreekt, krijgt hiermee een wrange bijsmaak. De gedachte dat de verdrinking wordt veroorzaakt door gebrekkige grenscontrole en moet worden voorkomen door de Europese grenzen hermetisch te sluiten, strookt niet met de realiteit. De EU grenscontroles zijn almaar strenger geworden en hebben meer verdrinkingen niet voorkomen. De beëindiging van het Italiaanse hulpprogramma Mare Nostrum, dat de afgetreden staatssecretaris Teeven (VVD) nog een ‘taxidienst’ voor migranten noemde, heeft het aantal slachtoffers enkel vergroot.

Feit is dat ook nu al hoogopgeleiden en laaggeschoolden waaraan een tekort op de Europese markt bestaat daartoe toegang kunnen krijgen. Daarbij is het probleem echter dat hun positie afhankelijk is van marktgrillen. De meeste illegalen komen nog altijd legaal Europa binnen via een werkvergunning en visum en worden pas ‘illegaal’ als die verlopen. Het probleem is niet het aantal ‘punten’ dat zij vertegenwoordigen, maar dat de EU nalaat de fluctuerende tekorten op de arbeidsmarkt duurzaam op te lossen door deze migranten meer stabiliteit en perspectief te bieden.

Op al deze knelpunten geeft de VVD nota geen antwoord. Voorop de nota staat een luchtfoto van een vluchtelingenboot, van bovenaf genomen, terwijl de ruim 200 opvarenden omhoog kijken naar het vliegtuig van waaruit de foto is gemaakt. Dit beeld karakteriseert de nota: die zweeft ver en klinisch boven de werkelijkheid. Ze reduceert de vluchtelingen tot gelukzoekers of pechvogels, de hulpacties tot shuttleservices en draagt ‘nieuwe’ oplossingen aan die feitelijk de welbekende anti-migratieretoriek behelzen.

Huub van Baar is universitair docent aan de Universiteit van Giessen (Duitsland), research fellow aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in minderheden-, grens- en migratiebeleid in Europa